Το φως της σκιάς – Ίρις Κρητικού
«Το εκπληκτικό ήταν η ποικιλία των ιστοριών στους πίνακες που στοιχίζονταν με θαυμαστή γεωμετρία, και η αφήγηση που κρυβόταν πίσω τους. Κλασικά μπούστα, εργαστήρια γλυπτών, αμοιβάδες και ηφαίστεια, μια γυναίκα που χορεύει το χορό χότα της Αραγωνίας…
Παντού μορφές γυναικών, άλλες αποκαλυπτικές κι άλλες υπαινικτικές, ντυμένες ή γυμνές, νύξεις για το σεξ…ένα Καπρίτσιο του Γκόγια, άτυχοι έρωτες, πράσινα και πορτοκαλί σύννεφα, φωτιά στη γη. Μια γυναίκα που άλλοτε ανήκε στον Μοντιλιάνι αφού πρώτα της έκανε το πορτρέτο ο Βαν Γκογκ, μια φιγούρα που βγαίνει μέσα από την κόλαση…»
Paco Ignacio Taibo II, Και σαν σκιές επιστρέφουμε *
Επισκέφθηκα ένα βράδυ του Νοεμβρίου το εργαστήριο του Αδριανού Σωτήρη στην οδό Καλιφρονά. Στο νεοκλασικό της Κυψέλης, η σκάλα της εισόδου οδηγεί στον επάνω όροφο, εκεί όπου άλλοτε στεγαζόταν το ένδοξο φροντιστήριο του Στέφου. Ανάμεσα σε ξεχασμένα προπλάσματα και μισοσπασμένα καλούπια, κάτω από τις περίτεχνες γυψοροφές με τα εγγεγραμμένα αρχαΐζοντα μοτίβα, μοιρασμένα σ’ ένα δαίδαλο δωματίων, ακουμπούν με την όψη στραμμένη στον τοίχο, τα τελάρα της πρώτης ατομικής έκθεσης του Αδριανού.
Του ζητώ να δούμε τα έργα με τη σειρά που έγιναν. Καθόμαστε στο πιο άδειο από τα δωμάτια. Τα τιμωρημένα τελάρα, γυρνούν ένα-ένα προς το μέρος μας. Πορτρέτα. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους, νεαρών κοριτσιών. Το περιβάλλον τους, γυμνό από μνήμες και περιγραφή, χτισμένο απλά από χρώμα. Φιγούρες μοναχικές, σε διάλειμμα από κάθε πιθανολογούμενη δραστηριότητα. Σημειώνω νοερά τα επαναλαμβανόμενα πράσινα, την εμμονή σε ένα εκρηκτικό κόκκινο. Την επινόηση ενός υπνωτικού πορτοκαλί. Για μία ακόμη φορά, με απασχολεί το ζήτημα της αφετηρίας: πώς οργανώνεται ο χώρος, με τι τρόπο επιλέγεται το χρώμα, από πού αναδύεται η μορφή…
Εκμαιεύω με δυσκολία τις πληροφορίες -ο Αδριανός δεν μιλά και πολύ. Η ενότητα αυτή, ξεκίνησε πριν από δύο περίπου χρόνια. Στα έργα του κατοικούν κατά κύριο λόγο τα πορτρέτα φίλων και γνωστών. Τα μοντέλα του, νεαρές γυναίκες οι περισσότερες, που κάποια στιγμή τον γοήτευσαν. Μερικές από αυτές, απλές φίλες. Ο ερωτισμός ωστόσο, είναι διάχυτος στα περισσότερα. Ενίοτε, απεικονίζεται ένας κολλητός. Αλλού, αναγνωρίζω τον ίδιο.
Το επόμενο ζήτημα που εισάγεται στην κουβέντα μας, η πόζα: ένα από τα πρώτα πορτρέτα της σειράς γυρνά την πλάτη στο θεατή, γονατίζοντας στο πάτωμα. Αλλού, τα σώματα συστρέφονται, δοκιμάζουν την ελαστικότητα των μελών τους. Σπρώχνουν τον τοίχο θέλοντας να τον μετακινήσουν, βολεύονται στον κόκκινο καναπέ, λυγίζουν τους μηρούς τους σε βαθύ κάθισμα, πραγματοποιούν ασκήσεις εδάφους στα τέσσερα. Κουβαριασμένα αναζητούν τους άξονες της σύνθεσης, ώσπου να χωνευτούν και τα ίδια στις παρυφές τους. «Κάποιες φορές βάζω τα μοντέλα μου να παίρνουν συγκεκριμένες στάσεις που με ενδιαφέρουν, αλλά συνήθως τους ζητώ να διαλέξουν μια πόζα όπου να νιώθουν πολύ άνετα με τον εαυτό τους, να βρουν μια ήσυχη στιγμή, μια παύση ανάμεσα στη θορυβώδη ροή των πραγμάτων», μου εξηγεί ο Αδριανός. Το ζήτημα της ασφάλειας, του ορισμού ενός ελάσσονος μικροχώρου της ατομικής ύπαρξης, προκύπτει αθόρυβα ανάμεσα στα εκτυφλωτικά πορτοκαλιά και κίτρινα φώτα που οργώνουν τη σύνθεση.
Το ίδιο το φως, εξάλλου, απασχολεί καταφανώς το ζωγράφο. Οι εντάσεις του, τα σημεία της αποφόρτισής του. Τα βλέμματα που συστρέφονται όταν δεσμίδες φωτός τα περιτρέχουν με παρρησία. Τα σώματα που λουσμένα στο φως, εξέρχονται σιωπηλά από το σκοτάδι. Και πάνω από όλα οι σκιές, ως τόπος του μη-φωτός, από όπου γεννώνται και εκπορεύονται οι μικρές ανάσες της εικόνας. «Σχεδόν όλη μου η δουλειά, θα έλεγα ότι αποτελεί μια τέτοια σπουδή, μια απόπειρα διαλόγου φωτός και σκιάς», μου απαντά ο Αδριανός. «Μου αρέσει πολύ η σκιά, κι εξάλλου, δεν υπάρχει καν φως χωρίς σκιά: Πάντοτε ισχύει αυτό, ακόμη και στο χαρακτήρα του ανθρώπου…».
Κι ύστερα κουβεντιάζουμε για το χρώμα. Που συχνά αποφασίζεται αυτόματα, τη στιγμή ακριβώς που αναλαμβάνει να πλαισιώσει ένα από αυτά τα πορτρέτα. Αλλού θορυβώδες κίτρινο κι αλλού έντονο βυσσινί, συχνά εκρηκτικό κόκκινο, αιματί σχεδόν, τόπους-τόπους. Νοσηρά μπλε, αυθάδη πορτοκαλί, εκτυφλωτικά παπαγαλί, πεθαμένα μωβ, τριανταφυλλί αποστάγματα. Και κυρίως, πράσινο, έντονο πράσινο που ο ζωγράφος «δυσκολεύεται να στερηθεί». Χαλκοπράσινο σε ό,τι κρύβεται στο σκοτάδι, ηλεκτροφόρο πράσινο -σε φλούο απόχρωση υγρών αυτοκινήτου- στα μικρά γυμνά, γαλαζοπράσινο παραδείσου στους ουρανούς της κάμαρας που φιλοξενεί τις «εξαρτώμενες από τη σκιά» ξαπλωμένες φιγούρες, παλλόμενο πράσινο με κοιτάσματα μωβ στο μεγάλο πορτρέτο των δίδυμων νυχτερινών κοριτσιών του μπαρ. Ενίοτε να κατασπαράσσει τη μορφή, κι άλλοτε ν’ απλώνεται στον τοίχο σαν συμπαγής, παραμορφωτική διάθλαση της σκιάς της.
Επιχειρώ να προσδώσω στο σύνολο των έργων του νέου καλλιτέχνη έναν προσδιοριστικό χαρακτηρισμό. Μου φαίνεται δύσκολο: άλλα από αυτά κινούνται στα όρια ενός ακαδημαϊκού ρεαλισμού, κι άλλα στέκονται εντελώς απογυμνωμένα από οποιοδήποτε ανάλογο πλαίσιο. Σε κάποιες από τις μορφές ανιχνεύω μια αναγεννησιακή σχεδόν γαλήνη. Στη θέα άλλων, βρίσκομαι αντιμέτωπη μ’ έναν ορμητικό εξπρεσιονισμό που καταπίνει αιφνίδια τις αντιστάσεις του εικονιζόμενου, την πρωθύστερη ευγένεια της όψης του. Σ’ ένα χλωμό προφίλ καθρεφτίζεται η ανάμνηση του Πιέρρο ντε λα Φρανσέσκα, σ’ ένα συνεστραμμένο κόκκινο γυμνό, η επίγευση των αποκαλυπτικών σχεδίων της Κόλασης του Μπλέικ.
«Το πιο σημαντικό για μένα στη ζωγραφική, είναι η ατμόσφαιρα», μου εξηγεί ο Αδριανός. Θέλω να μάθω να ζωγραφίζω και γι’ αυτό αντιστέκομαι στον εξπρεσιονισμό που καταφανώς με ελκύει. Άλλοτε η πορεία ενός έργου καθορίζεται σε 2-3 μέρες, κι άλλοτε δουλεύω με ρυθμούς εξαιρετικά αργούς». «Όποια κι αν είναι η γλώσσα που επιλέγω για κάθε ξεχωριστό έργο, η ουσιαστική πρόκληση είναι να εξακολουθεί να μου αρέσει καιρό μετά, να αντέχει στο χρόνο καθώς το ξανακοιτώ. Απολαμβάνω να ζωγραφίζω τα έργα μου ένα-ένα, τα μισά αποτελούν πειράματα. Οι φιγούρες μου αποζητούν κρυφά κοιλώματα, σημεία φυγής. Ίσως τα μοντέλα μου να είναι νέα για να αντέχουν την έκθεση, για να μπορούν να υποστούν τόσο φως. «Περισσότερο από το χρόνο, με απασχολεί ο χώρος, ο όγκος. Ο Χρόνος ίσως να μην υπάρχει. Πιστεύω ότι ο θεατής πρέπει να μπορεί να αγγίζει αυτό που έχω δουλέψει. Η απτότητα του έργου, με ενδιαφέρει συνεπώς περισσότερο από την απομακρυσμένη εικόνα του στον κατάλογο». «Θέλοντας να κατακτήσω αυτή την απτότητα, αποφεύγω να περιβάλλω τα μοντέλα μου με τρυφερότητα. Θα έλεγα ότι, κυρίως, τα εξερευνώ».
Φεύγω με τη σκέψη σε μια απόπειρα του Φρόϋντ να εξηγήσει το γιατί της ζωγραφικής του, που εντοπίζω λίγο μετά στη βιβλιοθήκη μου: [Ζωγραφίζοντας τα μοντέλα μου], «νιώθω περισσότερο ανικανοποίητος παρά τολμηρός. Δεν είναι ότι εγκαταλείπω κάτι προσφιλές σε εμένα, είναι κυρίως ότι επιθυμώ να αναπτύξω κάτι άγνωστο».
Ίρις Κρητικού
Δεκέμβριος 2006
*Paco Ignacio Taibo II, Και σαν σκιές επιστρέφουμε, μεταφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, εκδόσεις Άγρα 2005